Μάρκος Βαφειάδης

(Πρώην Αρχιστράτηγος Δ. Σ.)
Όπως ξέρετε στην Ελλάδα το 1936 εγκαθιδρύθηκε η βασιλομεταξική δικτατορία. Διαλύθηκε το Κοινοβούλιο, η Βουλή, στρατιωτικός Νόμος καθιερώθηκε, τα κόμματα, όλα τα πολιτικά κόμματα ήταν εκτός Νόμου. Εάν το πρόβλημα το πάρουμε από την θωριά του θα ήταν κάτι που εκείνη ακριβώς τη στιγμή σαν να είχε αυτό το πράγμα προβληθεί. Αλλά αυτή ήταν μια διαδικασία αρκετά σύνθετη και δεν ήταν τυχαίο ότι φτάσαμε στην 4η Αυγούστου. Οι κυριότεροι παράγοντες ήταν ότι με την άνοδο στην εξουσία το 1932 του λαϊκού κόμματος με τον Τσαλδάρη ανακόπηκε η δημοκρατική πορεία, η μεταπολεμική που είχε αρχίσει στην Ελλάδα με τον Βενιζέλο και τον Βενιζελισμό και άρχισε να κατακτά θέσεις η μοναρχία, η οποία είχε διωχθεί το 1924 από την Ελλάδα. Ο βασιλιάς δηλαδή.
Περνώντας από μια σειρά κινήματα μετά την ήττα του Βενιζελισμού για την ανατροπή της εξουσίας του λαϊκού κόμματος, περάσαμε από μια σειρά στάδια πολύ σοβαρά και ένα από αυτά ήταν και η 10 του Μάη του 1936 στη Θεσσαλονίκη όπου στην απεργία των καπνεργατών σκοτώθηκαν 10 εργάτες, πραγματοποιήθηκε παλλαϊκή ενότητα στη Θεσσαλονίκη με συναδέλφους και του στρατού. Και άρχισε αυτό το κίνημα να επεκτείνεται σε όλη την Ελλάδα με κήρυξη γενικής απεργίας, πολιτικής απεργίας και εφόσον θα συνεχιζόταν, αν θα συνεχιζόταν, αυτό θα μπορούσε να είχε ως αποτέλεσμα και την ανατροπή της Κυβέρνησης του Μεταξά, η οποία εκείνη την περίοδο πια είχε γίνει με ανοχή αστικών κομμάτων.
Η δικιά μας ηγεσία, του ΚΚΕ, έλυσε αυτή την απεργία με έναν πολύ ακατανόητο τρόπο, με ένα πολύ βιαστικό τρόπο και από την άλλη μεριά κατήγγειλε και τη συμφωνία που είχε υπογράψει με το φιλελεύθερο κόμμα, με τον Σοφούλη, οπότε δημιουργήθηκαν πια και οι ψυχολογικές συνθήκες για να μπορεί εν πάση περιπτώσει ο Μεταξάς να καθίσει στην δικτατορία του. Εννοείται με το κίνημα του '35 είχε επανέλθει πια ο βασιλιάς, ο Κονδύλης είχε επαναφέρει τον βασιλιά, ήταν γνωστή η υπόσταση του Μεταξά σα φασίστας, γερμανόφιλος φασίστας και έτσι με βάση ένα συμβιβασμό ανάμεσα στον Λίξμπουργκ τον Γεώργιο τον Β', που ήταν αγγλόφιλος, και το Μεταξά που ήταν γερμανόφιλος, βαδίσαμε προς την δικτατορία. Γιατί πραγματικά υπήρχε μια απειλή του λαϊκού μετώπου και παραπέρα, αν όχι μιας εξουσίας λαϊκής δημοκρατίας, πάντως υπήρχε παραπέρα ανάπτυξη της δημοκρατίας στην Ελλάδα με λύση σειράς προβλημάτων και ακριβώς αυτός ήταν ο σκοπός για τον οποίο εν πάση περιπτώσει έγινε η δικτατορία, για να αποτρέψει μια τέτοια πορεία.
Επίσης δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ήταν περίοδος των λαϊκών μετώπων. Ήδη στην Ισπανία και στη Γαλλία είχαν νικήσει, στην Ευρώπη είχαν έρθει στην εξουσία λαϊκομετωπικές κυβερνήσεις, όπως για παράδειγμα στη Γαλλία, στην Ισπανία και με συμμετοχή και των κομμουνιστών, των σοσιαλιστών, προοδευτικών αστικών κομμάτων κλπ.
Υπήρχε στην Ελλάδα μια τέτοια προϋπόθεση; Δεν αποκλείεται να υπήρχε αλλά καθόλου δεν υπήρχε ο κίνδυνος του κομμουνισμού εν ονόματι του οποίου κηρύχθηκε η δικτατορία. Δηλαδή τι είπαν οι κύκλοι οι ιμπεριαλιστικοί, οι έξω και μέσα; Ότι η Ελλάδα απειλείται από κομμουνισμό και χρειάζεται εδώ εν πάση περιπτώσει να αντιμετωπιστεί με ένα τρόπο δικτατορικό, στρατιωτικό Νόμο κλπ. Όπως και έγινε. Με πρώτο χτύπημα δέχθηκαν όχι μόνο τα αστικά κόμματα, αλλά πολύ περισσότερο το κομμουνιστικό κόμμα δεδομένου ότι το κόμμα στην ουσία αυτή την περίοδο το διαλύσανε. Περί τους 100.000 υπολογίζονται όλοι εκείνοι που πιάστηκαν, στάλθηκαν εξορία, φυλακή αλλά κυρίως εκείνους τους οποίους εξανάγκασαν να κάνουν δηλώσεις μετανοίας. Υπέγραφαν δήλωση, σου λέγανε δεν είμαι κομμουνιστής και τους άφηναν ελεύθερους. Είχαν αρχίσει πια να πιάνουν και απλούς δημοκράτες μόνο και μόνο για να δείξουν ότι πόσο πολύ κομμουνιστές ήταν και πόσο μεγάλο κίνδυνο η Ελλάδα διέτρεχε.
Στις φυλακές κυρίως βρεθήκανε περί τους 2.500 με 3000 κομουνιστές, όλα τα στελέχη του κόμματος, έμεναν ελάχιστες μικρές οργανώσεις αλλά η πάλη με την άλφα ή την βήτα μορφή σε σχετικό βαθμό συνεχίστηκε στη δικτατορία με αποκορύφωμα το κίνημα της Κρήτης, την ένοπλη εξέγερση των Χανίων που οργανώθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα, που συμμετείχε μάλλον το Κομμουνιστικό Κόμμα με αίτημα την πτώση της δικτατορίας.
Εδώ βέβαια εγώ γράφω στο βιβλίο μου λεπτομερειακά το πρόβλημα αυτό και επειδή θα μας πάρει πολύ ώρα, θα μπορώ να σας πω πως δεν παίξανε ρόλο γνήσιο αντιδικτατορικό τα αστικά κόμματα που ήταν στην προσπάθεια αυτή, που πήραν μέρος στην ένοπλη εξέγερση. Και μάλιστα έχει διαπιστωθεί πια ότι η συμμετοχή τους ήταν καθορισμένη και από τη στάση της αγγλικής πολιτικής, ενώ ο Μεταξάς παρ' ότι ήταν φασίστας ακριβώς εκείνες τις μέρες ετοιμαζόταν να πάει για την υπογραφή ενός Βαλκανικού Συμφώνου που θα υπογράφονταν υπό την έγκριση και της Σοβιετικής Ένωσης. Για να ματαιώσουν ακριβώς αυτό το σύμφωνο ανάμεσα στη Βουλγαρία, Τουρκία, Ελλάδα, ίσως και Γιουγκοσλαβία, δεν θυμάμαι, πήραν μέρος στο κίνημα αυτά τα κόμματα και ματαίωσαν την υπογραφή αυτού του συμφώνου.
Από εκεί και πέρα αρχίζει ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος. Μπαίνουμε πια σε μια δεύτερη φάση από τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο παίρνουν μέρος όλος ο λαός, οι κομμουνιστές πολέμησαν όσοι ήταν ελεύθεροι και όσοι ήταν οπαδοί του κόμματος, αλλά εμάς δεν μας αφήσανε ελεύθερους να φτάσουμε να πάρουμε μέρος στον πόλεμο, να πάμε στο μέτωπο.
Παρέλειψα να σας πω ότι στο κίνημα της Κρήτης εγώ ήμουν Γραμματέας της κομματικής οργάνωσης της Κρήτης τότε, δηλαδή εγώ πήρα μέρος στην ένοπλη εξέγερση της Κρήτης. Από τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και πέρα και με την εισβολή του Χιτλερικού φασισμού στην Ελλάδα, όπως ξέρετε στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο οι Ιταλοί σπάσανε τα μούτρα τους, δεν μπόρεσαν να περάσουν στην Ελλάδα, αντίθετα τα ελληνικά στρατεύματα είχαν νίκες στο μέτωπο, που ανάγκασαν τον Χίτλερ να επιτεθεί ενάντια στην Ελλάδα και εδώ ο ρόλος της Ελλάδας και πια είναι διεθνής αναγνωρισμένος, η αντίσταση η ελληνική ενάντια στους ιταλούς και στον Χίτλερ ανέβαλε τον πόλεμο, την επίθεση του Χίτλερ στη Σοβιετική Ένωση πάνω από δύο μήνες. Και αυτό ήταν σωτήριο μπορεί να πει κανένας δεδομένου ότι εάν έγκαιρα ο Χίτλερ, πιο μπροστά όπως ήταν το σχέδιο Μπαρμπαρόσα, έκανε επίθεση πριν δύο μήνες, τρεις μήνες στην Σοβιετική Ένωση όπως ήταν το σχέδιό του ίσως θα ήταν διαφορετική η έκβαση του πολέμου στο ανατολικό μέτωπο. Πράγμα που δεν έγινε δεδομένου ότι έξω από την Μόσχα ο βαρύς χειμώνας βρήκε τους γερμανούς. Φυσικά αναγκάστηκαν να αγκιστρωθούν, δεν μπορούσαν να βαδίσουν περισσότερο γιατί οι σοβιετικοί άνθρωποι έκαναν ζωντανό τοίχο εκεί.
Βέβαια εδώ έπαιξε ρόλο και το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο και όλα αυτά τα πράγματα που εγώ λέω στο βιβλίο μου, αλλά εδώ θα ήταν πολύ μακρινό πράγμα για να μιλήσουμε γύρω από αυτό το ζήτημα. Προκλήθηκε βέβαια το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο με αυτό τον συμβιβασμό που έκαναν οι δυτικές δυνάμεις με τον Χίτλερ, οι οποίοι προσπαθούσαν να στρέψουν τον Χίτλερ ενάντια στη Σοβιετική Ένωση. Αλλά ο Χίτλερ θεώρησε σκόπιμο να επιτεθεί πρώτα στην Πολωνία, ύστερα στην Γαλλία κλπ, να έχει τα μετόπισθέν του ελεύθερα.
Με την επίθεση του Χίτλερ στην Ελλάδα αρχίζει η δική μας αντίσταση, η ελληνική αντίσταση, μετά την Κρήτη, όταν πια ολοκληρώνεται η κατοχή της Ελλάδας αρχίζει η ελληνική αντίσταση από την πρώτη στιγμή. Σαν λαός υπό κατοχή. Η αντίσταση ήταν καθολική στην Ελλάδα και απόδειξη είναι ότι το ΕΑΜ με την πολιτική του κατέκτησε πάνω από το 90% του ελληνικού λαού. Αυτό ακριβώς το γεγονός πολύ ανησύχησε έναν από τους συνεταίρους της αντιχιτλερικής συμμαχίας, τον Τσόρτσιλ και παρά το πατρονάρισμα της αντίστασης, όλη τους η προσπάθεια στο διάστημα αυτό ήταν να το περιορίσουν σε μια άμαζη ένοπλη δράση, δηλαδή στην ομαδοποίηση της αντίστασης χωρίς επιτελεία κλπ και με επικεφαλείς τους άγγλους απεσταλμένους, της στρατιωτικής αποστολής, κατά βούληση να οργανώσουν ενέργειες σαμποταριστικές κλπ. Δηλαδή να απομονώσουν, να εμποδίσουν την πλατιά λαϊκή συμμετοχή και το πλατύ οργανωμένο ένοπλο και μη ένοπλο κίνημα. Αυτή ήταν η επιδίωξή τους σε όλο αυτό το διάστημα που βρέθηκαν στην Ελλάδα.
Φυσικά υπάρχουν πάρα πολλά αποδεικτικά στοιχεία γύρω από αυτό το θέμα και κυρίως σήμερα που άρχισαν να ανοίγουν τα χαρτιά, τα αρχεία κλπ. Και το δυστύχημα είναι για εμάς, για την Ελλάδα, όχι μόνο γιατί η συμπεριφορά μιας σύμμαχης δύναμης όπως η Αγγλία ήταν τέτοια, αλλά και η δική μας η ηγεσία του ΕΑΜ, του αγώνα, φάνηκε όχι αντάξια. Δεν ήταν εκείνη η ηγεσία η οποία εν πάση περιπτώσει θα στεκόταν στο ύψος των περιστάσεων. Δεν μπόρεσε αυτό το τεράστιο λαϊκό κίνημα, το ένοπλο και το μη ένοπλο, να το οδηγήσει εκεί που χρειαζόταν. Και άρχισε αντί να διαλέξει μια στρατηγική συνεργασίας των ένοπλων κινημάτων στην Βαλκανική διάλεξε την απομόνωση και τους συμβιβασμούς με τους άγγλους.
Έτσι η ηγεσία η δική μας προτίμησε τους συμβιβασμούς και ενώ είχε υπογραφεί μια συμφωνία ανάμεσα στην ελληνική αντίσταση με τους παρτιζάνους, τους γιουγκοσλάβους και τους αλβανούς, ακύρωσε αυτή τη συμφωνία η ηγεσία η δική μας και υπέγραψε τη συμφωνία με το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, τον επικεφαλής της στρατιωτικής αποστολής που ήταν εδώ. Μετά τον έφαγε και έμεινε στην θέση του γιατί ο... είχε κάποιες συμπάθειες για το ΕΑΜ κλπ.
Από εκεί και πέρα αρχίζουν τα στραβοπατήματα τα δικά μας. Φυσικά και στο ΕΑΜ μέσα βρίσκονται άνθρωποι οι οποίοι ήταν όπως φάνηκε, όπως ο φίλος μας ο Σβόλος για παράδειγμα, φάνηκε ότι ήταν άνθρωπος ο οποίος εν πάση περιπτώσει συμπαθούσε και αγαπούσε την Αγγλία και την Ελλάδα μαζί και προσπαθούσε να είναι ο αγωγός της αγγλικής πολιτικής στην Ελλάδα και όπως και το κατάφερε αυτό το πράγμα. Όταν πήγαν στον Λίβανο σαν εθνική αντιπροσωπεία από εδώ πέρα ο Παπανδρέου έβριζε πατόκορφα το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, ο Τσόρτσιλ τα ίδια έκανε, έβριζαν τους παρτιζάνους, εμάς δηλαδή ότι είμαστε ληστές, ότι είμαστε δολοφόνοι και ότι ήθελες και γράφουν ένα γράμμα ο Ρούσσος, ο Σβόλος και ο Περιφρονίδης. Είχαν στο μεταξύ κατατσακίσει το κίνημα της αντίστασης στην Μέση Ανατολή που ήταν ο στρατός της Μέσης Ανατολής, ένας στρατός υπέροχος, ελληνικός δηλαδή, που είχε πάρει μέρος στον πόλεμο κλπ και τον είχαν κατατσακίσει, με διαταγή του Τσόρτσιλ έγιναν όλα αυτά τα πράγματα και της ελληνικής κυβέρνησης και του κάνουν ένα γράμμα σαν τον ευεργέτη της Ελλάδας και ότι να μην κοιτάξει ότι τον πίκραιναν εδώ οι άμυαλοι έλληνες, αυτοί όμως θα αποδείξουν ότι είναι πραγματικοί φίλοι της Ελλάδας κλπ.
Βάζουν φαρδιά πλατιά την υπογραφή τους στον Λίβανο τη στιγμή μέσα εκεί και έτσι με αυτό το γράμμα καθόταν στα γόνατα μπροστά στον Τσόρτσιλ, ξέροντας εν πάση περιπτώσει ποιες είναι οι προθέσεις του Τσόρτσιλ, τι κάνει η στρατιωτική αποστολή, η οποία ναι μεν παρουσιαζόταν αγγλική στην Ελλάδα σαν συμμαχική, αλλά ήταν καθαρά αγγλική γιατί δεν υπήρχε καμία άλλη στρατιωτική αποστολή στην Ελλάδα. Ούτε αμερικανοί υπήρχαν, ούτε ρώσοι υπήρχαν εκείνη την περίοδο.
Όταν ήρθαν ακόμα δε συμμετείχαν σε αυτή τη συμμαχική αποστολή, θα πούμε για αυτήν παρακάτω. Και υπέγραψαν στον Λίβανο αναγνωρίζοντας τα κόμματα, τα οποία δεν διέθεταν παρά μονάχα μια παλιά αίγλη και δεν είχαν καμία δύναμη στην Ελλάδα, γιατί το ΕΑΜ πια είχε γίνει κυρίαρχο, παντοδύναμο, να συμμετάσχουν με 6 Υπουργούς ανάμεσα στους 24. Και συμφωνήσανε να γίνει κυβέρνηση μάλιστα, να μείνει εκεί.
Αυτό ήταν πια το πρώτο στάδιο της κατρακύλας του δικού μας κινήματος που έφερε στην ουσία και τις διαφωνίες και τον διχασμό μπορεί να πει κανένας στις δικές μας τις γραμμές, γιατί πάρα πολλά στελέχη διαφώνησαν με τον Λίβανο και μόνο το ζήτημα της κομματικής πειθαρχίας τους κράτησε ενωμένους.
Αλλά ακόμα χειρότερο, βέβαια αυτή η κυβέρνηση εθνικής ενότητας απολύτως δεν έκανε τίποτα για να ενισχύσει το κίνημα όπως υπόσχονταν η συμφωνία που υπογράφηκε. Και όχι μόνο αυτό, ύστερα από λίγο καιρό, τον Σεπτέμβρη, ενώ τον Μάιο υπογράφηκε ο Λίβανος, τον Σεπτέμβρη υπογράφουν μια άλλη συμφωνία ακόμα πιο χειρότερη και δεχόμαστε στην Ελλάδα σαν αρχιστράτηγο άγγλο, του στρατού μας δηλαδή, ενώ εμείς είχαμε υπέροχους στρατηγούς, πολύ πιο ψηλά από τον... για τον οποίο οι ίδιοι οι άγγλοι λέγανε το μόνο προσόν που έχει είναι να εκτελεί πιστά τις διαταγές του αποικιοκράτη Τσόρτσιλ. Αυτή είναι η καθαρή αλήθεια. Η συμπεριφορά ήταν ακόμα πολύ χειρότερη την περίοδο αυτή. Όταν πια η δική μας η υποταγή έφτασε σε αυτό το επίπεδο. Από εκεί και πέρα μας παίρνει η κατρακύλα. Από εκεί και πέρα έγινε η... Ζήτησαν κυβέρνηση οι δικοί μας, αυτή όμως ξέφτισε με την υπογραφή αυτής της συμφωνίας που εμείς κάναμε στο Λίβανο.
Λέγονται πολλά γύρω από το Λίβανο ότι ήταν εντολή της Σοβιετικής Ένωσης να γίνει μια τέτοια συμφωνία. Αυτό το πράγμα δεν είναι σωστό. Πρώτα απ' όλα δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι είπε τέτοιο πράγμα η Σοβιετική Ένωση. Υπάρχουν αυτά τα σούρτα φέρτα μέχρι τον Ιούλιο, Αύγουστο του 1944, αλλά υπάρχει ασυμφωνία για μια σειρά προβλήματα και έχουμε ανταποκρίσεις, άρθρα κλπ στις σοβιετικές εφημερίδες και στην Πράβδα ακόμα που μιλάνε για την ύπαρξη του κινήματος της αντίστασης στην Ελλάδα ανεξάρτητης.
Η σοβιετική στρατιωτική αποστολή που βρίσκεται εδώ δεν κάνει απολύτως και την παραμικρή επέμβαση στα δικά μας τα προβλήματα. Κρατάει μια συνεπή μέχρι παρεξηγήσεως στάση ουδετερότητας. Δεν ανακατεύεται σε τίποτα. Όταν πηγαίνουμε εμείς και ζητάμε από την αποστολή αυτή να μας ενισχύσει σε οπλισμό και σε πυρομαχικά λένε, θα αναφέρουμε. Όμως μέχρι την απελευθέρωση τον Δεκέμβρη κλπ ούτε μια σφαίρα σοβιετική εμείς δεν πήραμε. Ενώ στη Γιουγκοσλαβία δίνανε και οι σοβιετικοί και οι εγγλέζοι, όσα ήθελε ο Τίτο, σε εμάς δεν έδωσαν οι σοβιετικοί ούτε μια σφαίρα, ούτε μέσω της Γιουγκοσλαβίας μας δώσανε κάτι να πάρουμε και οι εγγλέζοι ότι μας δίνανε με το σταγονόμετρο. Αναγνωρίζω ότι κάτι μας έδωσαν οι άγγλοι, αλλά βασικά όμως εμείς πολεμάγαμε, ο ΕΛΑΣ πολέμαγε με τα όπλα και τα πυρομαχικά που έπαιρνε από τον αντίπαλο.
Πότε αρχίζει τώρα μια απαράδεκτη, αντιδιεθνιστική και αντιελληνική στάση της σοβιετικής ηγεσίας. Όταν τον Οκτώβρη του 1944 ο Τσόρτσιλ πέταξε στη Μόσχα, όταν εμφανίστηκε ο Τολμπούχιν στα Βαλκάνια, απελευθέρωσε την Βουλγαρία ο Τολμπούχιν με τηνστρατιά του και παρά τις σχέσεις που είχαν αποκατασταθεί ανάμεσα στην Αγγλία και στην Σοβιετική Ένωση, ίσως να νόμιζε ο Τσόρτσιλ ότι μπορεί κάνα δύο μεραρχίες να κατευθύνονταν στην Ελλάδα, ο Τσόρτσιλ πέταξε στη Μόσχα. Συναντήθηκε με τον Στάλιν και με τον Στάλιν εκεί έκλεισαν μια συμφωνία και εις βάρος της Ελλάδας, απαράδεκτη.
Συνεπώς εγώ πιστεύω σε αυτό που λέει ο Τσόρτσιλ ότι ο Στάλιν συμφώνησε να έχει το 90% επιρροή η Αγγλία στην Ελλάδα. Αλλά εδώ πάλι έχει μια εξήγηση η υπόθεση. Πως πήγε τώρα ο Τσόρτσιλ στην Μόσχα. Ενώ από τον Ρούσβελτ πήρε έγκριση με τηλεγράφημά του ότι με την απελευθέρωση της Αθήνας απειλούνται σφαγές από μέρος των Κομμουνιστών, πήρε έγκριση να κάνει απόβαση 10 με 12.000 άγγλων στην Ελλάδα και πήρε έγκριση να μεταφερθούν, να χρησιμοποιηθούν τα αμερικανικά αεροπλάνα για αυτό το σκοπό.
Όταν πήρε την έγκριση από τον Ρούσβελτ για τη μεταφορά της δύναμης αυτής της αγγλικής στην Ελλάδα στον Στάλιν, ο Τσόρτσιλ πήγε για να πάρει και την έγκριση του Στάλιν και εδώ όπως είπαμε ο Στάλιν έκανε υποχωρήσεις οι οποίες έρχονται σε απόλυτη αντίθεση με τα διεθνιστικά καθήκοντα, αλλά το πρόβλημα ήταν τούτο εδώ. Ο Τσόρτσιλ ενώ στον Ρούσβελτ είπε για φρικαλεότητες που περιμένουν τον ελληνικό λαό από τους σφαγείς τους αντάρτες, στον Στάλιν πήγε με άλλο πρόσωπο. Είχε στην τσάντα του ένα σωρό συμφωνίες, είχε τη συμφωνία που έκανε ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ με τη Μέση Ανατολή. Είχε το Λίβανο, είχε τη συμφωνία της Πλάκας, είχε τη συμφωνία της Καζέρτας, είχε την αντιπροσωπεία εδώ, κλπ. Και όλα αυτά γίνονταν με δική μας συμμετοχή, του Ελληνικού Κομμουνιστικού Κόμματος, του ΕΑΜ.
Και έτσι σου λέει, "για κοίταξε Στάλιν. Οι έλληνες εμένα με θέλουν. Διάβασε το γράμμα που μου γράψανε μέλη του πολιτικού γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι έλληνες εμένα με θέλουν". Οποιοσδήποτε Στάλιν και να ήταν στην περίπτωση αυτή δεν μπορούσε να πει ότι εγώ είμαι αρχηγός ξένου κράτους. Ένα αυτό και δεύτερο, ήταν μέλος της συμμαχίας και είχε έναν λόγο επιπλέον η Σοβιετική Ένωση σε όλη τη διάρκεια του πολέμου να μην σπάσει αυτή η συμμαχία. Εγώ εξηγώ με λεπτομέρειες γιατί εν πάση περιπτώσει έπρεπε να κρατήσει. Ενδιαφερόταν περισσότερο η Σοβιετική Ένωση για τη διατήρηση αυτής της συμμαχίας, της αντιχιτλερικής συμμαχίας την περίοδο του πολέμου.
Εδώ έκανε και έγινε συναλλαγή. Εξασφάλισε εκείνα που πήγε να εξασφαλίσει ο Τσόρτσιλ στην Ελλάδα και αλλού, ο Στάλιν εξασφάλισε στην Πολωνία, όπως και τον ενδιέφερε αυτό το πράγμα. Και το λέει τώρα ο Στάλιν, υπάρχουν δύο βιβλία, τόμοι που έχουν εκδοθεί και εκεί μιλάει, ο Στάλιν λέει, εγώ δεν ενδιαφέρθηκα τι κάνετε εσείς στην Ελβετία και τι κάνετε στην Ελλάδα. Ούτε ρώτησα, ούτε μας ενδιέφερε αυτό το πράγμα. Γιατί καταλαβαίναμε ότι η Ελλάδα, ποιο ρόλο παίζει η Ελλάδα για την ασφάλεια της Μεγάλης Βρετανίας. Τον ίδιο ρόλο παίζει η Πολωνία για εμάς.
Συνεπώς εδώ φάνηκε ότι υπήρχε συμβιβασμός, εδώ υπήρχε και με βάση αυτή τη συμφωνία στις 9 με 10 Οκτωβρίου, επικυρώθηκε και στη Γιάλτα αυτή η συμφωνία. Παρ' όλες αυτές τις συμφωνίες κλπ., το ΕΑΜ στην απελευθέρωση, ο ΕΛΑΣ βρέθηκε στην εξουσία σε όλη την Ελλάδα. Εκτός από την Αθήνα. Στην Αθήνα η δική μας η προκομμένη ηγεσία δέχθηκε την κυβέρνηση.
Την εξουσία σε όλη την Ελλάδα εκτός από την Αθήνα την είχε το ΕΑΜ. Ολοκληρώθηκε αυτή η εξουσία εκτός Αθήνας γιατί εμείς παρά την συμφωνία της Καζέρτας καταλάβαμε την Θεσσαλονίκη. Ο ΕΛΑΣ της Μακεδονίας παρά τη διαταγή, κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη. Η κυριαρχία του ΕΛΑΣ σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα τον Τσόρτσιλ τον ανησυχούσε, ότι θα επικρατήσουν οι δυνάμεις του ΕΑΜ στην Ελλάδα, θα χαθεί η Ελλάδα για την Αγγλία. Για να πούμε όμως την αλήθεια τέτοια πρόθεση δεν υπήρχε. Το ΕΑΜ δεν είχε τέτοια πρόθεση. Και ο ΕΑΜ δεν στράφηκε ενάντια στην Αγγλία. Αυτό είναι το κακό, ότι η επέμβαση Τσόρτσιλ στην Ελλάδα και ηθικά αδικαιολόγητη ήταν και απρόκλητη, χωρίς πρόκληση. Γιατί το ΕΑΜ δεν ήθελε ούτε να μονοπωλήσει την εξουσία.
Συνεπώς έπρεπε να αλλάξει. Όπως αποδείχθηκε τώρα ο Τσόρτσιλ την αντιΕΑΜική του προσπάθεια ήθελε να την κάνει πάνω σε δύο άξονες. Αθήνα-Θεσσαλονίκη. Και όσο αισχρό και να είναι αποδεικνύεται τώρα από αρχεία ότι είχε κάνει συμφωνία με τους Γερμανούς, με τον Χίτλερ να παραδώσουν την γερμανική Θεσσαλονίκη στους άγγλους με αντάλλαγμα να φύγουν τα στρατεύματα τα γερμανικά από την Ελλάδα, όταν θα αποχωρήσουν χωρίς να ενοχληθούν. Αυτό αποδείχθηκε τώρα δε από τα αρχεία. Συνεπώς εμείς όταν παραβιάσαμε τη Συμφωνία της Καζέρτας που δε μας άφηναν να μπούμε στη Θεσσαλονίκη, αλλά μας έδινε γραμμή από τον Αξιό και εδώ, μας απαγόρευε να μπούμε στη Θεσσαλονίκη, σβήσαμε μια εστία πυρκαγιάς, μια εστία σύρραξης, αντιπαράθεσης με τους άγγλους και επέμβασης στην Ελλάδα.
Όμως η επέμβαση αυτή έγινε από την Αθήνα με αφορμή απαράδεκτους όρους όταν βάλανε να παραδώσουν το ΕΛΑΣ τα όπλα και μαζί με τους εξτρεμισμούς που έκανε η ηγεσία η δική μας, ενώ είχε κάνει μια επιλογή υποχωρήσεων πραγματικά με τις συμφωνίες που υπέγραψε, την τελευταία στιγμή άλλαξε ένα μπούσουλα και με μια στροφή 180 μοιρών έφτασε στη θέση της αντιπαράθεσης. Γιατί αφού είχε κάνει την επιλογή του συμβιβασμού με τόσες συμφωνίες κλπ σε αυτό το κρίσιμο σημείο του Δεκέμβρη που απειλούνταν πια η εγγλέζικη επέμβαση έπρεπε να πάει και σε άλλες υποχωρήσεις, οπότε θα μπορούσε μετέπειτα και ο Δεκέμβρης να αποφευχθεί και πολλά να περισωθούν από το δικό μας το κίνημα. Να μην πάθουμε όλα τα μετέπειτα που πάθαμε.
Έτσι άρχισε ο Δεκέμβρης και είναι γνωστά τα αποτελέσματα του Δεκέμβρη. Που ήταν παράδοση της μισής Ελλάδας και ολόκληρης της Ελλάδας. Ενώ ο Τσόρτσιλ μας ζήταγε μόνο την Αθήνα μαζί με τον Σκόμπι και ενώ οι στρατιωτικοί επιβεβαίωναν ότι δεν μπορούμε εμείς να τα βγάλουμε πέρα στην Ελλάδα, αλλά θα πρέπει να πάνε για συμφωνία, η δική μας η ηγεσία κατάφερε ο Τσόρτσιλ όταν ήρθε εδώ στις 27 του Γενάρη να υπογράψει την Βάρκιζα με τέτοιες παραχωρήσεις, ώστε χάσαμε και ολόκληρη την υπόλοιπη Ελλάδα.
Το ζήτημα είναι ότι στη Βάρκιζα έκανε μια από τις πιο μεγάλες υποχωρήσεις το ΕΑΜ, η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ, που ήταν από τον Σάντο, τον Παρτσαλίδη και τον Τσιριμώκο και τον Σαράφη και τον Μακρίδη. Η σωστή επιλογή θα έπρεπε να ήταν να αποχωρήσει από την σύσκεψη και να δηλώσει ότι θα συνεχίσει τον αγώνα έξω από την Αθήνα. Αυτή τη δυνατότητα εμείς την είχαμε. Όλος ο ΕΛΑΣ της υπόλοιπης Ελλάδας ήταν άθικτος. Όπλα και πολεμοφόδια είχαμε αρκετά παρμένα από τους γερμανούς. Ας μην μας έδιναν ούτε οι ρώσοι, ούτε οι γιουγκοσλάβοι, κανένας. Και μόνο η απειλή ότι ο αγώνας θα συνεχιστεί ένοπλα έξω από την Αθήνα θα ήταν αρκετό για να δώσει λογαριασμό στον ίδιο του τον εαυτό ο Τσόρτσιλ.
Δεδομένου ότι - όπως ο Αλεξάντερ συμβούλευε, πιο υπεύθυνος από τους στρατιωτικούς, ο πιο κοντινός στον Τσόρτσιλ που του είχε και εμπιστοσύνη, που αναφέρει και τα τηλεγραφήματα του Αλεξάντερ - ότι ενώ λέει οι γερμανοί με 350.000 στρατό δεν κατάφεραν να τα βγάλουν πέρα με τον ΕΛΑΣ, παρά μόνο να έχουν σχετική ασφάλεια στους κόμβους της συγκοινωνίας, εμείς, λέει, δεν μπορούμε ούτε τόσο στρατό να διαθέσουμε, ούτε να τον νικήσουμε τον ΕΛΑΣ στον αγώνα. Συνεπώς η μοναδική λύση είναι η συμφωνία η πολιτική. Πράγμα που εμείς δεν το κάναμε και υπογράψαμε αυτή τη συμφωνία, παραδώσαμε τα όπλα.
Στη συνέχεια παραδώσαμε μετά από κάμποσες μέρες την εξουσία στους άγγλους, οι οποίοι παρέδωσαν κατευθείαν στα τάγματα ασφαλείας. Πολύ σημαντικό είναι να τονιστεί ότι οι κυριότερες δυνάμεις εκτός από τους άγγλους ήταν δυνάμεις των ταγμάτων ασφαλείας που είχαν οργανώσει οι γερμανοί με συμμετοχή και άγγλων και των μερικών αστικών κομμάτων που εγκρίνανε αυτή την οργάνωση των ταγμάτων ασφαλείας και το Δεκέμβρη αυτοί χρησιμοποιήθηκαν. Ούτε ο Ζέρβας χρησιμοποιήθηκε. Ο Ζέρβας ήταν στην Ήπειρο. Εμείς πήγαμε και διαλύσαμε τον Ζέρβα σα να ήταν κίνδυνος για εμάς. Δεν μας πείραζε εκεί πέρα. Ένα σύνταγμα ήταν αρκετό για να τον απομονώσει και να τελειώσει η υπόθεση.
Εν πάση περιπτώσει η Βάρκιζα μας έφερε και την καταστροφή του κινήματος. Την υποταγή όπου άρχισε να δρα το παρακράτος με επικεφαλείς άγγλους αποσταλμένους και με τους ταγματασφαλίτες που πήρανε τις κύριες θέσεις και στο στρατό και παντού. Και στον κρατικό μηχανισμό και στην κυβέρνηση. Δοσίλογοι και εκπρόσωποί τους. Έτσι εμείς περάσαμε μια περίοδο μεταβατική μαύρης δημοκρατίας. Στο δρόμο άρχισαν να σκοτώνουν τους μαχητές, τους αγωνιστές, τους εκτελούσαν, τους βασάνιζαν. 70.000 ήταν οι φυλακισμένοι και οι εξορισμένοι, εκτελεσμένοι, καταδικασμένοι σε θάνατο εκατοντάδες. Η κατηγορία ήταν ότι είναι μόνο ΕΛΑΣίτες και κύριοι καθοδηγητές ήταν οι εγγλέζοι. Δυστυχώς ήταν οι άγγλοι, γιατί εάν αυτοί ήθελαν μπορούσαν να το σταματήσουν αυτό. Έστειλαν στην Αφρική αθηναίους στα καράβια και ανά τον κόσμο δηλαδή, τον αθώο κόσμο.
Έτσι βρισκόμαστε στην μετά τη Βάρκιζα περίοδο. Όταν λειτουργούσε το κόμμα το δικό μας νόμιμα κάτω από αυτή τη δημοκρατία που ίσχυε. Δύο πράγματα μεσολάβησαν. Οι εκλογές στην Αγγλία όπου ο Τσόρτσιλ καταψηφίστηκε και ψήφισαν το Εργατικό Κόμμα. Όλος ο ελληνικός λαός και πρώτα απ' όλα ο ΕΑΜικός λαός περίμεναν μια διαφορετική πολιτική από το Εργατικό Κόμμα, αλλά το κακό είναι ότι εκεί υπήρξε αυτός, ο οποίος ήταν και μαζί με τον Τσόρτσιλ και εφάρμοσε ακόμα χειρότερα την αντιΕΑΜική πολιτική στην Ελλάδα, της επέμβασης και της συνέχισης της εξολόθρευσης του κινήματος. Αυτή είναι η μια πλευρά. Η εξωτερική, που συνεχίστηκε η επέμβαση με αυτό τον τρόπο στην Ελλάδα.
Η άλλη πλευρά είναι η δική μας η πλευρά. Μια γραμμή, μια πολιτική απαράδεκτη, μια πολιτική που φτάνει στα όρια εγκλήματος απέναντι στο κίνημα, απέναντι του λαού μας. Διότι ενώ εμείς αυτή τη φορά έπρεπε να κάνουμε μια επιλογή ανάλογα με αυτό που μας υπαγόρευε η κατάσταση, κάναμε μια άλλη. Αφού ήμασταν ηττημένοι, αφού είχαμε νικηθεί, αφού είχαμε υποχωρήσει, αφού είχαμε συμβιβαστεί πήγαμε να κάνουμε τον καμπόσο. Ζητάγαμε κυβέρνηση με συμμετοχή του ΕΑΜ με πόσους Υπουργούς και απειλούσαμε ότι θα κάνουμε. Και τελικά την εποχή Ζαχαριάδη καταλήξαμε στην αποχή από τις εκλογές, η οποία ήταν η συνέχιση μιας γραμμής, η οποία εν πάση περιπτώσει οδηγούσε και οδήγησε στην ανοιχτή...
Εδώ πάλι πρέπει να πούμε ότι όταν ρωτήθηκαν τα κόμματα, τα κομμουνιστικά κόμματα τι γνώμη έχουν σχετικά με τις εκλογές στην Ελλάδα, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης που ήταν το πιο υπεύθυνο απάντησε ότι πρέπει να πάρουμε τις εκλογές. Ο Ζαχαριάδης έκανε το αντίθετο. Πράγμα που ήθελε και αντίδραση, πράγμα που το θέλανε και οι άγγλοι. Γιατί ο Δεκέμβρης δεν είχε φέρει τα αποτελέσματα που περίμεναν, το λαϊκό κίνημα δεν είχε εξουδετερωθεί, ζωντανό ήταν, συνεχιζόταν. Έγιναν οι εκλογές στα συνδικάτα και πήρε η αριστερή παράταξη την πλειοψηφία. Συνεταιρισμοί κλπ. Απεργίες γινόταν, κινητοποιήσεις με δεκάδες χιλιάδες κόσμου και ακολουθήσανε μια άλλη πολιτική, η οποία μας οδήγησε στην ανοιχτή σύγκρουση. Πράγμα που επεδίωκαν δηλαδή οι αντίπαλοί μας, να μας σπρώξουν προς τα εκεί και εμείς πατήσαμε την μπανανόφλουδα.
Τώρα εγώ λέω στα βιβλία μου αν αυτά γίνανε, αυτές οι επιλογές ήταν αυθόρμητες, ασυνείδητα γίνανε είτε συνειδητά. Τα δικά μου τα προσωπικά συμπεράσματα είναι ότι γίνανε συνειδητά. Γιατί εάν κάναμε, εάν παίρναμε μέρος στις εκλογές τι θα γινόταν; Πρώτα απ' όλα θα βγάζαμε καμία εκατοστή βουλευτές. Ας βγάζαμε πενήντα. Θα διατηρούνταν η νομιμότητα του κόμματος. Θα είχαμε το βήμα της Βουλής. Θα γινόταν διεθνές πρόβλημα. Θα δραστηριοποιούνταν οι λαϊκές δημοκρατίες, η Σοβιετική Ένωση κλπ. Εν πάση περιπτώσει η Ελλάδα, μπορούσε να μας σκοτώνουν ακόμα, μπορούσε να πληρώνουμε άτομα σε αίμα, αλλά δε θα γινόταν κατά πάσα πιθανότητα αυτό που έγινε. Δηλαδή ο εμφύλιος. Ίσως να είχε αποτραπεί, πληρώνοντας εμείς σε αίμα.
Έτσι η τρομοκρατία η παρακρατική και η κρατική, εκτός από τις συλλήψεις τις επίσημες, τους σκοτωμούς κλπ, μέχρι επιδρομές συμμορίες κάνανε σε φυλακές που σκοτώνανε, διαρκώς ατιμάζανε στα χωριά, σκότωναν τον κόσμο. Αυτό ήταν το σύνθημά τους δηλαδή. Με βασανιστήρια, από τους πιο γνωστούς δημοσιογράφους, τον Βιδάλη, με βασανιστήρια τους σκοτώσανε και οι εγγλέζοι ήταν μπροστά. Και άρχισαν να πληθαίνουν οι συμμορίες της δεξιάς, οι ταγματασφαλίτες, γιατί οι εγγλέζοι θεώρησαν καλό τα όπλα που εμείς παραδώσαμε τα μοιράσανε σε αυτούς, στους ταγματασφαλίτες τα μοιράσανε.
Έτσι άρχισε ο κόσμος των ΕΑΜιτών και των ΕΛΑΣιτών να φεύγει στις πόλεις. Το κόμμα απαγόρευε την αυτοάμυνα, να απαντήσεις με τα ίδια μέσα. Το απαγόρευε και πολλοί από τους μαχητές μας τους ΕΛΑΣίτες άρχισαν να βγαίνουν στο βουνό, να κρύβονται στα δάση άοπλοι και μετά πια, ύστερα από αρκετό καιρό, από τον Ιούνιο, Ιούλιο του '46 δόθηκε εντολή να πάρουν όπλα και να απαντήσουν ενάντια σε εκείνους που πάνε να τους σκοτώσουν. Έτσι άρχισε να φεύγει ο κόσμος που απειλούνταν με σκοτωμό, άρχισαν να πηγαίνουν στα βουνά και έτσι δημιουργήθηκαν οι πρώτοι πυρήνες του δεύτερου ένοπλου αγώνα. Οπότε όταν πήρα εγώ εντολή τον Αύγουστο του '46 να πάω να μπω επικεφαλής σαν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος να οργανώσω αυτούς τους ανθρώπους για να μην είναι σκόρπιοι και όχι να δημιουργήσω στρατό. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό.
Από εκεί και πέρα εν πάση περιπτώσει η τρομοκρατία μεγάλωνε και έτσι φτάσαμε να έρχεται ο κόσμος των καταδιωκόμενων και διαμορφωθήκαμε σε στρατό. Η επιδίωξη άρχισε σαν άμυνα, αυτοάμυνα και όχι για κατάληψη της εξουσίας. Το σύνθημα «ειρηνική πορεία» έμεινε. Τώρα καλώς ή κακώς, εγώ πρόκειται να μιλήσω για το δεύτερο βιβλίο, μιλάω και σε αυτό όμως, στο δεύτερο και το τρίτο, τι θα έπρεπε να κάνουμε. Αλλά και όταν το '47 κάναμε κυβέρνηση και πριν και σε συνέχεια μέχρι τον Αύγουστο του '48, που εγώ ήμουν επικεφαλής του στρατού και της κυβέρνησης, εμείς επανειλημμένως κάναμε προτάσεις για ειρηνική λύση του εσωτερικού προβλήματος. Αλλά το περίεργο είναι τούτο εδώ. Ενώ εμείς κάναμε προτάσεις για ειρηνική λύση του εσωτερικού προβλήματος, όταν ήρθε αποσταλμένος ο αμερικανός δημοσιογράφος από τον Τσαλδάρη, από τον αρχηγό του Λαϊκού Κόμματος εκείνη την περίοδο, που ήταν Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης γιατί πήγαιναν για εκλογές και ο Τσαλδάρης ήθελε να κερδίσει την ειρηνοποίηση, ότι αυτός πήρε πρωτοβουλία και εξασφάλισε την ομαλή ζωή στην Ελλάδα.
Από τη μια μεριά αυτοί εδώ στην Ελλάδα, από την άλλη οι αμερικανοί πήγαιναν για τις προεδρικές τους εκλογές και αυτοί ήθελαν να χρησιμοποιήσουν την ελληνική σύρραξη σαν ατού ενάντια στους αντιπάλους τους, ότι αυτοί συνέβαλαν στην ειρηνοποίηση της Ελλάδος. Η επέμβαση η αμερικάνικη είχε αρχίσει, γιατί άρχισε από τον Μάρτη του '47 η αμερικανική επέμβαση, οι εγγλέζοι δεν μπορούσαν πια. Η αμερικανική παρουσία ήταν πιο σκληρή απ' ότι ήταν των άγγλων, γιατί οι εγγλέζοι πια δεν μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα, δεν ήθελαν να κάνουν και έξοδα φαίνεται, έφυγαν και παραδώσανε στους αμερικανούς, οι οποίοι πολύ πιο άγριοι, εφάρμοσαν μια εγκληματική πολιτική.
Όταν ήρθε ο δημοσιογράφος αυτός και μας έκανε αυτές τις προτάσεις εμείς του απαντήσαμε ότι πρώτα θα πρέπει να γίνει δεκτή η άποψη ότι πρόκειται, ότι η κυβέρνηση της Αθήνας είναι εγκληματίας πολέμου και μετά να γίνει συζήτηση. Αυτή ήταν η λογική του Ζαχαριάδη. Φυσικά δεν μπορούσε να πει ο άλλος «σφάξε με αγά μου να αγιάσω» και έτσι συνεχίστηκε ο πόλεμος. Συνεχίστηκε, τον ίδιο χρόνο βγαίνει και ο Γράμμος. Εμένα τον Αύγουστο με καθαίρεσαν από την ηγεσία γιατί είχαμε πια διαφωνήσει και η διαφωνία μας βασικά ήταν αυτή. Η στρατηγική τακτική μας ποια θα πρέπει να είναι. Ενώ ο Ζαχαριάδης επέμενε ότι είμαστε στρατός και θα πρέπει να εφαρμόσουμε πολιτική γραμμή τακτικού στρατού, εγώ υποστήριξα το αντίθετο. Δεν είμαστε, πρέπει να γίνουμε, αλλά δεν είμαστε. Αυτή ήταν η διαφορά μας. Εν πάση περιπτώσει είναι μια ιστορία που δημοσιεύθηκε και αυτή.
Το '49 τελείωσε ο εμφύλιος με νίκη του αντιπάλου. Εμείς πήραμε τον δρόμο της προσφυγιάς. Εγώ από το '48 ήμουν έξω στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Τώρα σαν πρόσφυγες περάσαμε, εγώ πάρα πολλές φορές σκέφθηκα ότι καλύτερα να είσαι στην φυλακή στην πατρίδα σου παρά πρόσφυγας έξω, έστω και στις Λαϊκές Δημοκρατίες και στην Σοβιετική Ένωση. Να γυρίσει ο κόσμος, άρχισαν ατομικά να ζητάνε οι πρόσφυγες να έρχονται στην Ελλάδα. Ήταν δεξιές κυβερνήσεις. Όσους επέτρεπαν με πολλές δυσκολίες. Εμένα δε μου επέτρεψαν ούτε σαν επισκέπτης να έρθω. Επανειλημμένως αιτήσεις που κάνανε φίλοι μου και σύντροφοι από εδώ και μια φορά μάλιστα επίσημα ο Υπουργός Δημόσιας Τάξεως, ο Σταμάτης, απάντησε «δεν είναι τώρα ακόμα καιρός να αφήσουμε να έρθει».
Αυτή η δουλειά συνεχίστηκε και μετά τη δικτατορία, επί Καραμανλή δηλαδή μέχρι το 1981 που έρχονταν μόνο με ατομικές προσκλήσεις, η επιστροφή των προσφύγων γινόταν με αιτήσεις και πέρναγε και κανένας χρόνος και δύο χρόνια πέρναγαν μέχρι να εγκριθεί. Όταν ήρθε το ΠΑΣΟΚ, ύστερα από λίγο καθιερώθηκε ο Νόμος του ελεύθερου επαναπατρισμού. Εμένα πολλές φορές μου κάνανε πρόταση τότε, πριν το '81, να κάνω δήλωση, να ζητήσω να γυρίσω μόνιμα στην Ελλάδα. Η αρχή όμως η δική μου ήταν αυτή. Ότι όταν ένα καράβι βουλιάζει ο καπετάνιος πρέπει τελευταίος να το αφήσει.
Το ζήτημα είναι ότι εγώ δεν έκανα αίτηση μόνιμης επιστροφής στην Ελλάδα επειδή σαν αρχή μου είχα αυτό το πράγμα, ότι εγώ δεν έχω δικαίωμα να φύγω πριν φύγει και ο τελευταίος πρόσφυγας από όλες αυτές τις χώρες, δεδομένου ότι ήμουν ένας από τους καθοδηγητές αυτού του κινήματος και δεν είχα αυτό το δικαίωμα. Είναι σαν ένα καράβι που βουλιάζει, σαν να φεύγει ο καπετάνιος πιο μπροστά από τους άλλους αφήνοντας τους άλλους να πνιγούν. Ο καπετάνιος αν μπορεί τελευταίος να φύγει.
Το ΠΑΣΟΚ πήρε αυτό το διάταγμα, έδωσε τον ελεύθερο επαναπατρισμό, οπότε σήμερα γυρίζει όποιος πια θέλει. Τέτοια υποχρέωση ούτε εγώ πια έχω και γύρισα στην Ελλάδα το 1983, τον Μάρτη του 1983.
Είμαι σαν να έχω ξαναγεννηθεί, είμαι πολύ ενθουσιασμένος από τη ζωή των συμπατριωτών μου και από τους καβγάδες τους ακόμα. Πρώτος προσπάθησα για συμφιλίωση για να ξεχαστούν τα παλιά. Πήγα σε έναν από τους κυριότερους αντιπάλους και έδωσα το χέρι στον Τσακαλώτο, αυτή η πρωτοβουλία ήταν δική μου. Δέχθηκε και αυτός βέβαια προς τιμή του. Και ως προς την πορεία την πολιτική σήμερα της χώρας είμαι αισιόδοξος, διότι το ΠΑΣΟΚ σαν φορέας της αλλαγής ανταποκρίνεται στον βαθμό που είναι δυνατό να γίνει αυτό το πράγμα μέσα στα πλαίσια του συστήματος που έχουμε.
Δεν είναι να γίνουν αυτή τη στιγμή, δεν είναι δυνατόν να γίνουν καθοριστικές δομικές αλλαγές. Η αριστερά στην οποία εγώ ανήκω είναι εξωπραγματική αυτή τη στιγμή, δε γίνεται αλλαγή εφόσον υπάρχουν βάσεις. Δε γίνεται αλλαγή εφόσον είμαστε στην ΕΟΚ. Δε γίνεται αλλαγή επειδή είμαστε στο ΝΑΤΟ. Τότε ας έρθει η δεξιά και να τελειώνουμε αν είναι έτσι το πράγμα.
Συνεπώς, εμείς σαν αριστερά θα πρέπει να έχουμε σα μια από τις κύριές μας επιδιώξεις να στερεωθεί η δημοκρατία αυτή τη στιγμή γιατί στο κάτω-κάτω αυτή η αλλαγή η λεγόμενη εκφράζεται και με το μίνιμουμ πρόγραμμα που εμείς είχαμε σαν Κομμουνιστικό Κόμμα. Λύση των προβλημάτων που απασχολούν την Ελλάδα, και το ΠΑΣΟΚ δεν έκανε λίγα προς την κατεύθυνση αυτή. Πάρα πολλά έκανε. Συνεπώς πρέπει να περιφρουρήσουμε αυτό που αυτή τη στιγμή γίνεται και πάλι εύχομαι στους δικούς μας, στην παραδοσιακή αριστερά να παραιτηθεί από την αντιπαράθεση, να καθιερώσει γραμμή συμπόρευσης με το δικαίωμα της κριτικής, όσο αυστηρή και αν είναι, για να μπορεί εν πάση περιπτώσει να εξασφαλιστεί η επόμενη 4ετία, γιατί αυτή είναι καθοριστική και για την τύχη της αλλαγής και για την ανεξαρτησία της χώρας.
(Η συνέντευξη δόθηκε το 1984)
Τα κείμενα που δημοσιεύονται αποτελούν την ακριβή απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων, χωρίς καμία επεξεργασία.